ΠΡΩΤΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΞΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

ΠΡΩΤΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΞΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

     

Η Σχολή των "Ελλήνων Κενταύρων" εισάγοντας πρώτη (2005) την Παραδοσιακή (Ενστικτώδη) Τοξοβολία στην Ελλάδα, θεωρεί πλέον υποχρέωση των μαθητών της την βαθύτερη γνώση της καταγωγής του Τόξου και της Τοξοβολίας, λόγος για τον οποίον, πλέον, ξεκινούν περί τούτου δημοσιεύσεις επιστημονικού χαρακτήρος αρχίζοντας, μάλιστα, από τα "καθ'  ημάς", δηλαδή, από την εμφάνιση του Τόξου και της Τοξοβολίας στην Ευρώπη, ενώ στη σειρά αυτών των δημοσιεύσεων θα καλυφθεί όλη η ανελικτική πορεία του Τόξου και της Τοξοβολίας σε όλες τις ηπείρους. Αυτό το πληροφοριακό υλικό από σήμερα θεωρείται ως υποχρεωτικής μελέτης από όλους τους μαθητές της Σχολής μας οι οποίοι θα πρέπει να κατέχουν εν τω βάθει την τέχνη της Τοξοβολίας και όσα αφορούν σ΄ αυτήν!  

 

     Η Τοξοβολία στην Ευρώπη εμφανίζεται για πρώτη φορά κατά την Ύστερη Παλαιολιθική περίοδο, δηλαδή, περίπου μεταξύ 12.000 και 9.000 π.χ.χ., στην τελική φάση του πολιτισμού του Μαγδαληναίου (Magdalenian culture), όταν το κλίμα άρχισε να θερμαίνεται μετά την τελευταία παγετώδη περίοδο.

Οι πρώτες ενδείξεις

 1. Οι πρώτες αρχαιολογικές ενδείξεις

• Stellmoor (Βόρεια Γερμανία): Εδώ ανακαλύφθηκαν (στη δεκαετία του 1930) ξύλινα βέλη μήκους 70–80 εκ., κατασκευασμένα από πεύκο και σημύδα, τα οποία χρονολογούνται γύρω στο 10.000 π.χ.χ. (T. Rust, Die Altsteinzeitlichen Rentierjäger der Hamburger Gegend, 1943). Αυτά θεωρούνται τα αρχαιότερα βέλη της Ευρώπης.

• Δεν βρέθηκαν τα ίδια τα Τόξα, όμως η μορφολογία των βελών και των λίθινων αιχμών δείχνει χρήση ελαστικού εκτοξευτήριου μηχανισμού, δηλαδή Τόξου.

• Παρόμοιες ενδείξεις προέρχονται από το Holmegaard (Δανία), όπου σε τύρφη διατηρήθηκαν τα αρχαιότερα ευρωπαϊκά τόξα, ηλικίας περίπου 8.000 π.χ.χ. (Μεσολιθική εποχή). Είναι κατασκευασμένα από φτελιά (Ulmus), με συμμετρικά άκρα και χαρακτηριστική ελλειπτική διατομή.

 2. Ο ρόλος του Τόξου στους θηρευτές του τέλους της εποχής των Παγετώνων

     Οι παλαιολιθικοί θηρευτές της Ευρώπης, ιδιαίτερα στις περιοχές της βόρειας Γερμανίας, της Δανίας και της Ολλανδίας, κυνηγούσαν ταράνδους και Ίππους. Η ανάγκη για ελαφρύ και ευέλικτο εκηβόλο όπλο οδήγησε στη μετάβαση από το ακόντιο στο Τόξο.

Το Τόξο, λοιπόν, στην προϊστορική Ευρώπη:

• Έφερε "πιο κοντά" θήραμα στον θηρευτή.

• Επέτρεψε τη χρήση πιο ευστόχων βελών με λίθινες αιχμές.

• Εξέλιξε την ατομική δεξιότητα του θηρευτή σε «τεχνική σώματος» (κατά Marcel Mauss), συνδέοντας σωματική εκπαίδευση και πολιτισμική μνήμη.

3. Χρονολογική σύναψη

Περίοδος	Τόπος	Ευρήματα	Σημασία
~12.000 π.χ.χ..	Stellmoor, Γερμανία	Βέλη από πεύκο	Πρώιμη χρήση τόξου στην Ευρώπη
~10.000–8.000 π.χ.χ.	Holmegaard, Δανία	Ξύλινα τόξα	Παλαιότερα σωζόμενα τόξα
~8.000–7.000 π.χ.χ.	Λίμνες της Ελβετίας, Ολλανδία	Βέλη με λίθινες αιχμές	Εξάπλωση στη Μεσολιθική Ευρώπη

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Rust, A. (1943). Die Altsteinzeitlichen Rentierjäger der Hamburger Gegend. Hamburg.

• Clark, J. G. D. (1963). Neolithic bows from Somerset, England, and their affinities. Proceedings of the Prehistoric Society.

• Whittaker, J. C. (2010). Primitive Weapons and Modern Sport: Ethnoarchaeology of Archery. Journal of Anthropological Research.

• Otte, M. (1997). Le Paléolithique supérieur en Europe. Liège: ERAUL.

Η εξέλιξη του τόξου ως όπλου θήρας, πολέμου και τελετουργίας στην Ευρώπη της Μεσολιθικής και Νεολιθικής εποχής

1. Από το εργαλείο επιβίωσης στο πολιτισμικό σύμβολο

     Μετά την υποχώρηση των παγετώνων (περί το 9.000 π.χ.χ.), το κλίμα της Ευρώπης έγινε θερμότερο, οι τάρανδοι μετακινήθηκαν βορειότερα και η πανίδα διαφοροποιήθηκε. Οι κοινότητες θηρευτών-τροφοσυλλεκτών της Μεσολιθικής εποχής (περ. 9.000–6.000 π.χ.χ.) άρχισαν να χρησιμοποιούν το Τόξο όχι απλώς ως πρακτικό εργαλείο, αλλά ως πολυδιάστατο τεχνούργημα — συνδυασμό τεχνικής, κοινωνικής ταυτότητας και, ενίοτε, τελετουργικού αντικειμένου.

Η πολυλειτουργικότητα αυτή αποδεικνύεται από τα ευρήματα:

• σε ελώδεις περιοχές όπως το Holmegaard (Δανία) και το La Draga (Ισπανία), όπου σώζονται πλήρη Τόξα και δέσμες βελών, αλλά και,

• σε σπηλαιογραφίες της Ιβηρικής, όπως στο Cogul και στη Cueva de los Caballos, όπου παριστάνονται ομάδες Τοξοτών σε δυναμικές στάσεις. Αυτές οι παραστάσεις ερμηνεύονται τόσο ως σκηνές θήρας, όσο και ως συμβολικές απεικονίσεις τελετουργιών σχετικών με τη γονιμότητα ή την κοινωνική μύηση.

2. Το Τόξο ως όπλο θήρας.

Καθ’ όλη τη Μεσολιθική, το Τόξο απετέλεσε το κατ' εξοχήν το ατομικό όπλο του θηρευτή.

• Τα βέλη διέθεταν μικρολιθικές αιχμές (από πυριτόλιθο ή οψιδιανό), συχνά συγκολλημένες με πίσσα ή ρητίνη.

• Ο τύπος του τόξου εξελίχθηκε από κοντό και παχύ σε πιο μακρύ και ελαστικό, με καλύτερη κατανομή δυνάμεως στα άκρα.

• Εμφανίζεται για πρώτη φορά η τεχνική της εγκοπής (χαραγή εγκαθιδρύσεως στη χορδή) στο άκρο του βέλους, ώστε να τοποθετείται σταθερά.

Η θηρευτική χρήση του Τόξου παγίωνε και μια κουλτούρα δεξιοτεχνίας: η ακρίβεια του Τοξότη αντανακλούσε την πειθαρχία και τη σωματική του εκπαίδευση, στοιχεία που, κατά τους ανθρωπολόγους, συνέβαλαν στη συγκρότηση πρώιμων μορφών «πολεμικής» ταυτότητος.

3. Η μεταμόρφωση σε όπλο πολέμου

Κατά τη Νεολιθική περίοδο (περ. 6.000–3.000 π.χ.χ.), με την εμφάνιση των πρώτων μόνιμων οικισμών, το Τόξο περνά σταδιακά από το πεδίο της θήρας στο πεδίο των ανθρώπινων συγκρούσεων, του πολέμου.Τα πρώτα ευρωπαϊκά τεκμήρια οργανωμένων συγκρούσεων με τόξα προέρχονται:

• από τον οικισμό Talheim (Γερμανία, περ. 5.000 π.χ.χ.), όπου ανακαλύφθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί με αιχμές βελών καρφωμένες στα οστά και,

• από το Jebel Sahaba (Νουβία, αν και εκτός Ευρώπης, με επιρροές στη Μεσόγειο), όπου διακρίνεται η ίδια τεχνική.

Αυτές οι ενδείξεις μαρτυρούν ότι το Τόξο είχε γίνει όπλο ομαδικής αντιπαραθέσεως, στοιχείο που άλλαξε ριζικά τη φύση των συγκρούσεων: για πρώτη φορά, η μάχη εξ αποστάσεως καθιερώνεται ως πιθανότητα επιβιώσεως.

4. Το Τόξο στις τελετουργίες και την τέχνη

Παράλληλα με τη χρηστική του λειτουργία, το Τόξο αποκτά συμβολική διάσταση:

• Σε νεολιθικά ειδώλια και αγγεία της Κεντρικής Ευρώπης, απαντούν εγχάρακτα σχέδια που θυμίζουν Τόξα ή δέσμες βελών.

• Οι παραστάσεις Τοξοτών σε βραχογραφίες της Ισπανίας και της Νότιας Γαλλίας συνδέονται πιθανότατα με θηρευτικές τελετές, όπου η Τοξοβολία αποτελούσε μίμηση ή επίκληση της επιτυχίας.

Σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως στο Cogul), οι γυναικείες μορφές που περιβάλλουν τους Τοξότες δείχνουν ότι το Τόξο ίσως συνδέθηκε με τελετές γονιμότητας, δηλαδή μεταφορές ενεργείας, στοχεύσεως και ζωής.

5. Συνολική θεώρηση

Από την Παλαιολιθική ως τη Νεολιθική εποχή, το Τόξο στην Ευρώπη εξελίσσεται:

• Από εργαλείο επιβιώσεως σε όπλο πολεμικής ισχύος,

• Και από απλό αντικείμενο σε σύμβολο κοινωνικής και τελετουργικής σημασίας.

Με άλλα λόγια, το Τόξο δεν είναι απλώς τεχνούργημα, αλλά έκφραση πολιτισμού: ένας άξονας που συνδέει την τεχνική με το ιερό και το κοινωνικό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Clark, J. G. D. (1953). Excavations at Star Carr. Cambridge University Press.

• Straus, L. G. (2012). The Magdalenian Settlement of Europe. Journal of Anthropological Archaeology.

• Cassen, S. (2000). Les premières fortifications de la préhistoire européenne. Paris.

• Sieveking, G. de G. (1971). Man before History. London: British Museum Press.

• González Morales, M., & Straus, L. (2009). La pintura rupestre levantina: cazadores y arqueros. Madrid.

Διαχωρισμός των ευρωπαϊκών τύπων Τόξων σε Σύνθετα, Απλά και Μακρά

Η ευρωπαϊκή Τοξοβολία εξελίχθηκε μέσα από διαφορετικές κοινωνικές τεχνικές και περιβαλλοντικές ανάγκες. Από τα πρώτα ξύλινα Τόξα των μεσολιθικών θηρευτών έως τα μακρά Τόξα των μεσαιωνικών στρατών, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις βασικούς τύπους, που αντιπροσωπεύουν όχι μόνο διαφορετική μηχανική προσέγγιση, αλλά και διαφορετική κουλτούρα πολέμου και δεξιοτεχνίας.

1. Τα Απλά Τόξα (self bows)

Ο αρχαιότερος και απλούστερος τύπος Τόξου είναι το απλό Τόξο, κατασκευασμένο από ένα μόνο κομμάτι ξύλου, συνήθως φτελιά, ιουνίπερο ή ίταμο (Taxus baccata). Στην Ευρώπη απαντά ήδη από το 8.000 π.χ.χ., όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα του Holmegaard στη Δανία και του La Draga στην Ισπανία.

Χαρακτηριστικά:

• μήκος 1,2–1,8 μ.,

• διατομή ελλειπτική ή φακοειδής,

• χορδή από λινάρι, δέρμα ή νεύρο,

• χωρίς ενίσχυση από άλλα υλικά.

Τα απλά Τόξα ήσαν εύκαμπτα αλλά όχι ιδιαίτερα ισχυρά, κατάλληλα για θήρα ή μικρές αποστάσεις μάχης. Η απλότητά τους επέτρεψε τη διάδοσή τους σε ολόκληρη τη βόρεια και δυτική Ευρώπη, και αποτέλεσαν τη βάση πάνω στην οποία αναπτύχθηκαν οι μεταγενέστεροι τύποι.

2. Τα σύνθετα Τόξα (composite bows)

Παρότι θεωρούνται συνδεδεμένα κυρίως με τους ασιατικούς λαούς (Πέρσες, Σκύθες, Ούννους), τα σύνθετα Τόξα γνώρισαν περιορισμένη αλλά υπαρκτή διάδοση και στην ευρωπαϊκή ήπειρο, ιδίως στις ανατολικές και νοτιοανατολικές περιοχές. Τα πρώτα εμφανίζονται γύρω στο 2.000 π.χ.χ. στα βαλκανικά και καρπαθικά πεδία, πιθανότατα μέσω πολιτισμικών επαφών με τις στέπες.

Κατασκευή:

• πυρήνας από ξύλο,

• πρόσθετα στρώματα κεράτου στην εσωτερική πλευρά (για ελαστικότητα) και

• νεύρου ή τένοντος στην εξωτερική (για αντοχή στην τάση),
  κολλημένα με οργανικές κόλλες ζωικής προελεύσεως.

Το αποτέλεσμα ήταν πολύ πιο ισχυρό τόξο με μικρότερο μήκος και μεγάλη ταχύτητα βολής, ιδανικό για Έφιππη Τοξοβολία.Στην Ευρώπη, ο τύπος αυτός εντοπίζεται:

• στους Σκύθες και Σαρμάτες της Μαύρης Θάλασσας,

• στους Δάκες και Θράκες,

• και μεταγενέστερα στους Ούννους και Αβάρους που επηρέασαν την Tοξοτεχνία της Ανατολικής Ευρώπης.

Από τεχνική άποψη, το σύνθετο Tόξο απeτέλεσε τον πρόδρομο των ανατολικών τύπων που έφτασαν ως τα Βαλκάνια και επηρέασαν, έμμεσα, και την ανατολικο-ρωμαϊκή (βυζαντινή) Τοξοβολία.

3. Τα μακρά τόξα (longbows)

Η τελική και πιο διάσημη φάση της ευρωπαϊκής Τοξοβολίας εκδηλώνεται με την καθιέρωση του μακρού Τόξου (longbow), κυρίως στην Μεσαιωνική Αγγλία. Η μορφή αυτή έχει τις ρίζες της στους απλούς μεσολιθικούς τύπους, αλλά εξελίσσεται ραγδαία από τον 12ο έως τον 15ο αιώνα μ.χ.χ..

Βασικά χαρακτηριστικά:

• Μήκος: περίπου 1,8–2,1 μέτρα,

• Υλικό: συνήθως ίταμος (yew), που προσφέρει ιδανική ισορροπία σκληρού και μαλακού ξύλου,

• Χορδή: λινάρι ή κάνναβη εμποτισμένα με κερί,

• Ισχύς 80–120 λίβρες.

Το μακρύ Τόξο απαιτούσε εκπαίδευση από την παιδική ηλικία και προσέδωσε στους Άγγλους το περίφημο πλεονέκτημα σε μάχες όπως το Crécy (1346) και το Agincourt (1415). Η χρήση του μαρτυρά όχι μόνο τεχνική υπεροχή αλλά και κοινωνική οργάνωση: Το αγγλικό κράτος επέβαλε διά νόμου την τακτική εξάσκηση των ανδρών στην Τοξοβολία.

4. Συγκριτική θεώρηση των τύπων

Τύπος Τόξου	Περίοδος	Κατασκευή	Δύναμη	Χρήση	Περιοχή
Απλό Τόξο	10.000 π.χ.χ.–Μεσολιθική	Ξύλο	Χαμηλή–Μέση	Θήρα	Βόρεια και Δυτική Ευρώπη
Σύνθετο Τόξο	2.000 π.χ.χ.–Ύστερη Εποχή του Χαλκού	Ξύλο, κέρατο, νεύρο	Υψηλή	Πόλεμος, έφιππη χρήση	Ανατολική Ευρώπη, Βαλκάνια
Μακρύ Τόξο	12ος–15ος αι. μ.χ.χ.	Ίταμος	Πολύ υψηλή	Πόλεμος πεζικού	Αγγλία, Ουαλία

5. Πολιτισμική σημασία του διαχωρισμού

Η διαφοροποίηση των τύπων Τόξου αντικατοπτρίζει:

• την τεχνολογική προσαρμογή στο φυσικό περιβάλλον (διαθεσιμότητα ξύλου, κλίμα),

• την κοινωνική λειτουργία (ατομική θήρα, πολεμική παράταξη, έφιππη τακτική),

• και την ιδεολογική σημασία: το Τόξο ως εργαλείο, όπλο και σύμβολο ταυτότητος.

Το απλό Τόξο αντιπροσωπεύει την εγγύτητα με τη φύση, το σύνθετο τόξο την τεχνική ευφυΐα των ασιατικών στεπών, και το μακρύ τόξο την πειθαρχημένη στρατιωτική κουλτούρα της Δύσης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Hardy, R. (1992). Longbow: A Social and Military History. London: Patrick Stephens.

• Balfour, H. (1891). The Origin of the Bow and Arrow. Journal of the Anthropological Institute of Great Britain.

• Bergman, C. A., McEwen, E., Miller, R. (1988). Experimental archery: projectile velocities and comparison of bow performances. Antiquity.

• Shennan, S. (1999). The spread of innovations in Neolithic Europe. Cambridge University Press.