ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΦΙΠΠΗ ΤΟΞΟΒΟΛΙΑ

Η ΣΥΜΒΟΛΗ 

ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΛΗΘΩΝΟΣ ΓΕΜΙΣΤΟΥ

ΚΑΙ ΤΩΝ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΚΩΝ

ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (κάτω αριστερά με τα γένια), 

λεπτομέρεια από τοιχογραφία στο παλάτι των Μεδίκων, Φλωρεντία, Ιταλία.

Μία αναφορά στη μεγάλη μορφή 

του Ελληνισμού, 

από τον Αρχηγό των Παραρτημάτων 

των "Ελλήνων Κενταύρων Χαλκίδος και Σχηματαρίου" 

Εφιπποτοξότη Γ. Σταυριανόπουλο-Ιφικράτη.

     Οι χαλεποί καιροί αποτελούν γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια και ανάδειξη υγιών, κραταιών, χαρακτήρων, ετοιμοπόλεμων ηγετών με την απαιτούμενη οξυδέρκεια προς επίλυση των ανά εποχή δυσχερειών. Η ιστορία βρίσκει έναν μοναδικό τρόπο να ανατρέπει τα δεδομένα την κατάλληλη στιγμή αναφύονται προσωπικότητες που επέπρωτο να αλλάξουν τον ρου της ιστορίας. Μία τέτοια προσωπικότητα ήταν και ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, όπως αποκαλούσε τον εαυτό του, επηρεασμένος από τον μεγάλο φιλόσοφο Πλάτωνα, του οποίου υπήρξε άξιος συνεχιστής. Και το όνομα του Πλήθωνος θα συνδυαστεί με ένα ευρύτερο φάσμα ακολούθων του, μαθητών, οι οποίοι αποτέλεσαν προπομπούς αλλά και πνευματικούς φάρους του κινήματος της Αναγέννησης. Η ίδια η Αναγέννηση δεν συνιστά μία απλή μεταστροφή σε έναν πνευματικό τομέα του βίου αλλά πλήρη αλλαγή πλεύσης σε αρκετούς τομείς του πολιτικού και κοινωνικού βίου, όπως την ίδια την πολιτική, την θρησκεία, την τέχνη, την οικονομία. Αν μπορούσαμε να προσδώσουμε με μία λέξη το πνευματικό κλίμα της εποχής, αυτή θα ήταν “Νεοπλατωνισμός”.  Ας πάρουμε τα γεγονότα ωστόσο από την αρχή.

Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων

     Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων γεννήθηκε στην καρδιά της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κατά πολύ μετέπειτα της πτώσεώς της μετονομασθείσας σε “Βυζάντιο”, στην Κωνσταντινούπολη το 1360 μ.χ.χ. Η εποχή αυτή χαρακτηρίζονταν από βαθιά ηθικοπνευματική παρακμή, ως αποτέλεσμα της επέλασης  των Φράγκων κατά την 4η Σταυροφορία, αλλά προϊούσας και της επίθεσης από τα τουρκικά φύλα, ηγούμενων από την δυναστεία των Οθωμανών. Διορατικός ως ήταν, προείδε το μέλλον της αυτοκρατορίας, πολεμώντας τις προφητείες που μιλούσαν ήδη για υποταγή στους Οθωμανούς κατόπιν "θελήματος του Θεού". Ο θρησκευτικός φανατισμός δεν είναι ίδιος με αυτόν που συναντούμε την εποχή του Ιουστινιανού, τα ασφυκτικά δεσμά του ορθόδοξου χριστιανικού δόγματος είχαν αρχίσει να αποσαρθρώνονται με ότι θετικό η αρνητικό αυτό συνεπάγεται.  

Γεωργίου Γεμιστού ή και Πλήθωνος

"Ελληνικών" βιβλία 8

     Η παιδεία του Πλήθωνος δεν αποτέλεσε μία στείρα αναπαραγωγή της χριστιανικής παιδείας της εποχής. Το ανήσυχο του πνεύμα τον οδήγησε από νωρίς στην μελέτη και λατρεία των Ελλήνων συγγραφέων με ιδιαίτερη αδυναμία στον Πλάτωνα, με όλα τα θετικά που μπορεί να έχει η επαφή αυτή.  Μαθήτευσε κοντά στον μυστικιστή Ελισαίο και  μυήθηκε στον ζωροαστρισμό. Από πολλούς χαρακτηρίστηκε ο τελευταίος αρχαίος Έλληνας, ή, ο πρώτος νεοέλληνας. Ενδεχομένως να αποτελεί απλά τον Έλληνα υπό την διαχρονική έννοια.

Ο Μυστράς

     Ο Πλήθων δεν ήταν χριστιανός. Υπήρξε λάτρης του ελληνικού πολυθεϊσμού. Πίστευε στην οικουμενικότητα της Γνώσης. Η Αλήθεια κατ’ αυτόν είναι μία. Παρά τις πεποιθήσεις του αυτές, όχι μόνο δεν καταδιώχθηκε αλλά η ευρυμάθεια και η οξυδέρκεια του τον κατέστησαν πολύτιμο σύμβουλο του Αυτοκράτορα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Πρότεινε μια σειρά από ρηξικέλευθες, για την εποχή, ιδέες κοινωνικού περιεχομένου. Βλέποντας τους αγρότες να εργάζονται από την αυγή ως το δειλινό υπό απάνθρωπες συνθήκες εισηγήθηκε το πέρασμα των γεωργικών αυτών εκτάσεων σε όσους τις καλλιεργούν. Ανάλογη θέση έλαβε και για τις τεράστιες εκτάσεις που ανήκαν στην εκκλησία, ενώ στο στόχαστρο της κριτικής του βρέθηκε και ο μοναχισμός. Δεν δύναται να υπάρχουν μοναχοί οι οποίο να τρέφονται από το δημόσιο ταμείο και δεν παράγουν ουσιώδες έργο, έλεγε. Τα δε βασανιστήρια, τα οποία ακόμη και στην εποχή του ίσχυαν, έπρεπε κατ΄ αυτόν να καταργηθούν διότι δεν αποτελούσαν στοιχείο ελληνικότητος παρά βαρβαρικό έθιμο. Ο στρατός ήταν μισθοφορικός, γεγονός που τον έβρισκε αντίθετο. Θεωρούσε μέγιστη ντροπή να επαφίεται η ασφάλεια και η αξιοπρέπεια σε άξεστους μισθοφόρους. Βαθύς γνώστης της ιστορίας, κατενόησε έγκαιρα ότι οι μισθοφόροι σε βάθος χρόνου δημιουργούν τεράστια προβλήματα όπου εφαρμόζεται ως θεσμός η στρατιωτική μισθοφορία. Φυσικά όλες αυτές οι προτάσεις του αγνοήθηκαν καθότι εναντιώνονταν στα συμφέροντα της εποχής. Ο Πλήθων είχε ήδη εγκατασταθεί στον Μυστρά το 1414 ασκώντας το επάγγελμα του δικαστή, έως το 1437, απογοητευμένος από τα όσα συντελούνταν στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Θα επιστρέψει στον τόπο αυτόν μετά την παραμονή του στην Ιταλία όπου θα διαμείνει μέχρι την στιγμή του θανάτου του. Χαρακτηριστικό της αποδοχής του από τον Αυτοκράτορα Ιωάννη Η' Παλαιολόγο αποτέλεσε η επιλογή του κατά την Σύνοδο της Φεράρα, όπου η Ορθόδοξη και η Καθολική εκκλησία θα διαπραγματεύονταν το μείζον ζήτημα εκείνης της περιόδου, την ένωση των Εκκλησιών. Και η επιλογή αυτή ήταν μεγίστης σημασίας καθώς ο Πλήθων υπήρξε ένας εκ των έξι “λαϊκών” που συμμετείχαν, ενώ τα υπόλοιπα μέλη της Επιτροπής ήσαν κληρικοί.

Ιωάννης Η' Παλαιολόγος

     Πράγματι η Σύνοδος της Φεράρα ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1438 και ο Πλήθων ήταν παρών. Την ίδια περίοδο ωστόσο ξέσπασε πανώλη στην περιοχή αναγκάζοντας την Σύνοδο σε προσωρινή παύση. Οι συζητήσεις συνεχίστηκαν στην Φλωρεντία, στον Κήπο των Μεδίκων, καλεσμένοι του Κοσμά των Μεδίκων. Τύχη αγαθή ήθελε τον Πλήθωνα να έρθει σε επαφή με τον οικοδεσπότη εν μέσω ενός κλίματος στοχασμού και κοινωνικών - φιλοσοφικών συζητήσεων που χαρακτήριζαν την Φλωρεντία εκείνη την περίοδο. Το μορφωτικό επίπεδο του Πλήθωνος δεν άφησε αδιάφορο των Κοσμά των Μεδίκων, ο οποίος εκστασιασμένος από τον στοχασμό του, του διέθεσε κάθε απαιτούμενη ευχέρεια προκειμένου να διδάξει και να μεταλαμπαδεύσει τον πλατωνικό λόγο. Ανάλογη αντιμετώπιση είχε και από τον ευρύτερο πνευματικό κόσμο της Φλωρεντίας, αποκτώντας φανατικούς θαυμαστές και ακόλουθους. Η διδασκαλία του Πλήθωνος αποτέλεσε το αντίπαλο δέος στον έως τότε επικρατούντα αριστοτελικό λόγο, τον σχολαστικισμό. Προϊόντος του χρόνου ο πλατωνισμός θα αποτελέσει την αιτία και κυρίαρχη ιδεολογία της Αναγέννησης. Κυρίαρχες φυσιογνωμίες της έως τότε εποχής ήταν ο Αυγουστίνος και ο Αριστοτέλης, μέσω των οποίων οι χριστιανοί προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τα ιερά τους κείμενα. Η διδασκαλία του πλατωνισμού δίνει τέλος στην εποχή αυτή. 2000 έτη μετά την ύπαρξη των δύο προσωπικοτήτων Αριστοτέλους και Πλάτωνος, η ανθρωπότητα συνεχίζει να δρα να αλληλοεπιδρά και να πορεύεται με πλοηγούς την ελληνική σοφία και γνώση. Το τι σήμαινε πιο πρακτικά η διαφορά ανάμεσα στα δύο αυτά ρεύματα θα το εξετάσουμε στην συνέχεια αυτής της αναφοράς. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η συμβολή του Πλήθωνος υπήρξε τέτοιου βεληνεκούς που είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση Πλατωνικής Ακαδημίας, την διεύθυνση της οποίας ανέλαβε ο Ιταλός Φιτσίνο, μαθητής του Πλήθωνος.

Marcilio Ficino (1433-1499)

     Την 6η Ιουλίου 1439 υπεγράφη η Συμφωνία για την ένωση. Ωστόσο ουδέποτε υλοποιήθηκε. Ο Γεννάδιος Σχολάριος, κληρικός ο οποίος συμμετείχε μαζί με τον Πλήθωνα στην Σύνοδο αλλά και προσωπικός αντίπαλος του τελευταίου, υπήρξε ανθενωτικός. Ο ίδιος διέβλεπε ότι με την εφαρμογή της Συνθήκης η Καθολική Εκκλησία θα υπερίσχυε της Ορθόδοξης, όρος ο οποίος προβλεπόταν ήδη εντός αυτής, παραγκωνίζοντας τυχόν αξιώματα που θα μπορούσε να αποκτήσει. Το ίδιο δεν θα ίσχυε στην περίπτωση της οθωμανικής επικυριαρχίας, όπως και έγινε. Ο Γεννάδιος αμέσως μετά την Άλωση ανέλαβε, διορισμένος από την Υψηλή Πύλη, καθήκοντα (κατοχικού) πατριάρχη, λειτουργώντας ως τοποτηρητής της Οθωμανικής εξουσίας. Για τα δεδομένα της Ορθόδοξης Ανατολικής  Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Συνθήκη ήταν κατάπτυστη καθότι υπονομευόταν ο ρόλος της ορθόδοξης Εκκλησίας έναντι του Καθολικισμού. Μικρότερης σημασίας ήταν η δυνατότητα στρατιωτικής συμβολής της Δύσης στην μάχη εναντίον των Οθωμανών που, εν τέλει, οδήγησε στην υποδούλωση. Ο μαθητής του Γεμιστού και νεοπλατωνικών αντιλήψεων, Βησσαρίων, επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη μισήθηκε και συκοφαντήθηκε καθώς θεωρήθηκε από τον όχλο ως συνωμότης υπέρ των συμφερόντων του Καθολικισμού. Ο τελευταίος βρέθηκε δύο φορές πολύ κοντα στο να ανακηρυχθεί Πάπας της Ρώμης, αξίωμα που θα του παρείχε την δυνατότητα να αντιτάξει στρατό εναντίον των Οθωμανών κατακτητών. Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων πέθανε το έτος 1452, ένα έτος πριν την Άλωση. Η Συμβολή του στην Αναγέννηση ήταν καθοριστικής σημασίας και χωρίς αυτόν η Ευρώπη δεν θα ήταν ίδια με αυτήν που γνωρίζουμε σήμερα. Οι μαθητές και ακροατές του υπήρξαν οι μετέπειτα δάσκαλοι και λαμπαδηφόροι του Πλατωνικού λόγου με επιδράσεις σε εκφάνσεις του οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού βίου αλλά και τέχνης.

Ο Γεννάδιος Σχολάριος

     Κατά την παραμονή του στην Φλωρεντία, ο Πλήθων συνέγραψε το έργο του “Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται”, το οποίο αποτέλεσε την πεμπτουσία της όλης διδασκαλίας και δράσης του στην Ιταλία. Προς οικονομία χώρου αλλά και την αποφυγή μιας μακροσκελούς ανάλυσης κουραστικού φιλοσοφικού στοχασμού, θα εκθέσουμε κάποιες εκ των βασικών διαφορών, όπως αυτές εκτίθενται στο βιβλίο του Χρήστου Σολδάτου “Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός”, οι οποίες και επέδρασαν καταλυτικά στην αλλαγή της πνευματικής πλεύσης, το πέρασμα από τον μεσαίωνα στην Αναγέννηση, από τον αριστοτελικό σχολαστικισμό στην νεοπλατωνική αναγέννηση. Εκ προοιμίου αναφέρουμε ότι οι θέσεις του Πλήθωνος υπήρξαν επηρεασμένες από την Σύνοδο της Φεράρα, και παρά το γεγονός ότι ο ίδιος αποτελεί αντίποδα του αριστοτελισμού, δεν δέχεται όλες τις θέσεις του Πλάτωνος.

•          Κατά τον Αριστοτέλη δεν υπήρξε γέννηση του κόσμου, το Σύμπαν είναι αιώνιο και αυθύπαρκτο. Ο Πλήθων διαφωνεί με την θέση αυτή, καθότι λογική συνέπεια θα είναι η απουσία δημιουργίας και γέννησης.

•          Ο Αριστοτέλης κρίνεται ως ανεπαρκής όταν λέγει ότι ο θεός δεν μερίζεται και ότι οι επιμέρους “σφαίρες” διαθέτουν δική τους νόηση. Κατά τους πλατωνικούς ο θεός μερίζεται σε επιμέρους “νόες” όλοι μετέχοντες της ίδιας ουσίας.

•       Ο Αριστοτέλης αντιφάσκει, κατά τον Πλήθωνα, ως προς την σχέση νου και σώματος. Κατ' αυτόν ο νους είναι αρχαιότερος του σώματος, παράλληλα ωστόσο μέμφεται όσους δέχονται ότι η μάθηση είναι ανάμνηση. Ο Πλήθων προσθέτει ότι αν όντως η ψυχή είναι αρχαιότερη του σώματος τι την κάνει να μην γνωρίζει αυτά που ήδη γνώριζε ερχόμενη στη ζωή και ως εκ τούτου να μην αποτελεί η μάθηση ανάμνηση.

•       Αριστοτέλης και Πλάτων συμφωνούν στην αθανασία της ψυχής. Πως όμως δεν αναφέρει κάτι ο Αριστοτέλης για την ανταπόδοση των εν ζωή πράξεων στην μετά θάνατον ζωή, διερωτάται ο Πλήθων.

•       Κατά τον Αριστοτέλη “άπαν το κινούμενον υπό τινος ανάγκη κινείσθαι ” (κάθε τι που κινείται είναι ανάγκη να το κινεί κάποιο πράγμα, «Φυσικης Ακροάσεως» Η’ ). Όμως, παράλληλα δέχεται ότι υπάρχουν και πράγματα για τα οποία δεν υπάρχει αιτία, κάτι με το οποίο διαφωνεί έντονα ο Πλήθων. Και το γεγονός ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ουδέν δεν μεταβαίνει από την κατάσταση του “εν δυνάμει” σε “εν ενεργεία” άνευ αιτίου αποτελεί λόγο για τον οποίο ο ίδιος θεωρείται ότι αντιφάσκει στα λεγόμενά του.

Χειρόγραφο του Γεωργίου Πλήθωνος Γεμιστού

     Αυτές αποτελούν λίγες από τις αντιθέσεις ανάμεσα στα δύο ρεύματα της εποχής όπως τα συνέγραψε ο Πλήθων Γεμιστός. Η βαθιά του πεποίθηση και επιμονή στις θέσεις αυτές επηρέασε μεγάλο μέρος των διανοουμένων της Ιταλίας ώστε να συγκλίνουν υπέρ του Πλάτωνος. Μέγα το πλήθος των μαθητών και ακολούθων του, οι οποίοι ακόμα και μετά τον θάνατό του, το 1452, συνέχισαν με το ίδιο πάθος και σθένος την μεταλαμπάδευση αυτών των ιδεών φέρνοντας την Αναγέννηση προ των πυλών. Το ρεύμα αυτό δεν αντικατοπτρίζεται μόνο σε ένα στείρο φιλοσοφικό επίπεδο. Επιδράσεις συναντούμε πέραν της φιλοσοφικής σφαίρας, στην οικονομική, κοινωνική και καταλυτική συμβολή στην τέχνη με έργα που προσέγγιζαν περισσότερο το κάλλος της κλασσικής αρχαιότητας παρά της Μεσαιωνικής Δύσης. Μεγάλο μέρος του έργου του έχει χαθεί, όπως το σύγγραμμα του “Νόμοι”, το οποίο το έριξε στην πυρά ο Γεννάδιος Σχολάριος μετά τον θάνατο του Πλήθωνος, θεωρώντας το ως “ειδωλολατρικό”, και το οποίο περιείχε στοχασμούς για μεταρρυθμίσεις της Ανατολικής Ρωμαικής Αυτοκρατορίας και την επανελλήνιση της Πελοποννήσου.

Ο καρδινάλιος Βησσαρίων

     Ο Πλήθων πέθανε υπέργηρος από φυσικά αίτια στη Σπάρτη στις 26 Ιουνίου 1452, ημέρα Δευτέρα, γύρω στη 1 π.μ. όπως προκύπτει από "ενθύμηση" χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Μονάχου που δημοσίευσε ο Σπυρίδων Λάμπρος στο "Νέο Ελληνομνήμονα" το 1910. Λόγω της καθόδου των Οθωμανών που κατέλαβαν το Μυστρά το 1461, οι περισσότεροι μαθητές του, έφυγαν στην Ιταλία. Εκεί πολλοί από αυτούς όπως ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης κι ο ήδη από το 1439 καρδινάλιος Βησσαρίων συνέβαλαν σημαντικά στο ρεύμα που ονομάστηκε τελικά Αναγέννηση. Απέκτησε δύο γιους, το Δημήτριο και τον Ανδρόνικο. Ο μαθητής του Βησσαρίων, που έμαθε τα δυσάρεστα νέα στην Ιταλία, σε μια επιστολή του προς τους δύο γιούς του Πλήθωνος, αναφέρει για το δάσκαλό του ότι «μετά τον Πλάτωνα, αν εξαιρέσουμε τον Αριστοτέλη, η Ελλάς δεν γέννησε σοφότερο άντρα». Ο ουμανιστής Μαρσίλιο Φιτσίνο τον ονόμασε "δεύτερο Πλάτωνα". Το 1465 Ιταλοί θαυμαστές του με επικεφαλής τον Σιγισμούνδο Μαλατέστα, συγγενής της δέσποινας Κλεώπας Μαλατέστα που γνώριζε καλά ο Πλήθων, ήρθαν με πλοία στην Λακεδαίμονα, εισέβαλαν στον τουρκοκρατούμενο Μυστρά, έσκαψαν κι έκλεψαν τα οστά του και τα μετέφεραν στο Ναό των Μαλατέστα (Tempio Malatestiano) στο Ρίμινι όπου βρίσκονται μέχρι σήμερα, «για να βρίσκεται ο μεγάλος διδάσκαλος μεταξύ ελευθέρων ανθρώπων».

Ο τάφος του Πλήθωνος στο Ναό των Μαλατέστα στο Ρίμινι

     Το παράδειγμα του Γεωργίου Πλήθωνος Γεμιστού καταδεικνύει ότι η προσήλωση σε ένα εθνικό όραμα σε συνδυασμό με τον σεβασμό στις προγονικές μας Αξίες μπορεί να μας διασώσουν από βέβαιη καταστροφή. Και ο Ελληνισμός, σήμερα, προσπαθώντας να επιβιώσει μιας θανάσιμης απειλής εν μέσω αντίξοων συνθηκών, προσδοκά την σωτηρία του από στοχαστές όπως ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός.

Εφιπποτοξότης Γ. Σταυριανόπουλος-Ιφικράτης